Το κώμα είναι μια παθολογική κατάσταση, παρατεταμένης, βαθιάς απώλειας των αισθήσεων. Ο ασθενής σε κώμα είναι ζωντανός, αλλά δεν μπορεί να κινηθεί ή να ανταποκριθεί σε ερεθισμούς από το περιβάλλον του.

Το κώμα μπορεί να οφείλεται σε εγκεφαλικές βλάβες που προκλήθηκαν από τραυματισμό, ασθένεια ή δηλητηρίαση. Πρόκειται για μια παθολογική κατάσταση, που απαιτεί επείγουσα διάγνωση, αναγνώριση της αιτίας που το προκάλεσε και άμεση αντιμετώπιση.

Η εξακολουθητική φυτική κατάσταση είναι κατάσταση, που ακολουθεί κάποτε το κώμα. Οι ασθενείς χάνουν τις ικανότητες σκέψης και αντίληψης του περιβάλλοντός τους, αλλά διατηρούν τις μη γνωσιακές λειτουργίες και κανονικό τύπο ύπνου. Ο εγκέφαλος δεν λειτουργεί πλήρως, ο ασθενής χάνει τς ανώτερες πνευματικές του λειτουργίες όμως η αναπνοή και το κυκλοφορικό του σύστημα λειτουργούν σχεδόν κανονικά.

Οι ασθενείς σε εξακολουθητική φυτική κατάσταση, μπορεί να παρουσιάζουν κάποιες αυτόματες κινήσεις, τα μάτια μπορεί να ανοίγουν μετά από εξωτερικούς ερεθισμούς, κάποτε κάνουν γκριμάτσες, γελούν ή κλαίνε. Παρά το γεγονός ότι δυνατόν να φαίνονται περίπου κανονικοί, εντούτοις δεν μιλούν και δεν μπορούν να ανταποκρίνονται σε εντολές.

Οι κυριότερες αιτίες πρόκλησης κώματος, είναι οι ακόλουθες:

1. Τραυματισμοί εγκεφάλου, διάσειση, εγκεφαλικό οίδημα
2. Εγκεφαλικό επεισόδιο, ισχαιμία εγκεφάλου ιδιαίτερα όταν εμπλέκεται το στέλεχος του εγκεφάλου
3. Όγκος εγκεφάλου
4. Εγκεφαλική αιμορραγία, αιμάτωμα
5. Μηνιγγίτιδα, εγκεφαλίτιδα ή εγκεφαλικό απόστημα
6. Επιληψία
7. Διαβήτης, υπογλυκαιμία ή υπεργλυκαιμία, μεταβολικό κώμα
8. Καρδιακή προσβολή (έμφραγμα μυοκαρδίου), καρδιακή ανακοπή
9. Δηλητηριασμός από αλκοόλ, μονοξείδιο του άνθρακα, ναρκωτικά, υπερβολικές δόσεις ηρεμιστικών, υπνωτικών ή άλλων φαρμάκων
10. Νεφρική ή ηπατική ανεπάρκεια
11. Ηλεκτροπληξία
12. Πυρετός ή υποθερμία
13. Πνιγμός
14. Σύνδρομο Reye (επηρεάζει εγκέφαλο, αίμα, συκώτι, σχετίζεται με χορήγηση ασπιρίνης σε παιδιά)
15. Ψυχιατρικές παθήσεις.

Τα συχνότερα σημεία και συμπτώματα που χαρακτηρίζουν το κώμα είναι:

1. Απώλεια αισθήσεων
2. Ο ασθενής φαίνεται να κοιμάται, έχει κλειστά μάτια, δεν μπορεί να διεγερθεί για να ξυπνήσει
3. Μείωση ή απουσία αντίδρασης σε εξωτερικούς ερεθισμούς (φως, ήχος, πόνος, εντολές)
4. Απουσία επικοινωνίας
5. Ανωμαλίες της αναπνοής
6. Ασυνήθιστη στάση του σώματος
7. Οι κόρες των ματιών μπορεί να είναι σε μείωση (έχουν και οι 2 μικρή διάμετρο) ή υπάρχει ανισοκορία, δηλαδή η μια κόρη του ματιού είναι μικρή ενώ η άλλη είναι μεγάλη
8. Σε βαθύτερο στάδιο κώματος, ο ασθενής δεν αναπνέει μόνος του και έτσι χρειάζεται τεχνητή αναπνοή με τη βοήθεια μηχανήματος, αναπνευστήρα
9. Απουσία των φυσιολογικών κύκλων ύπνου-αφύπνισης.

Η διάγνωση βασίζεται στο λεπτομερές ιατρικό ιστορικό του ασθενούς, την περιγραφή των συνθηκών στις οποίες το κώμα συνέβηκε, τα φάρμακα ή τις ουσίες που τυχόν πήρε, στην κλινική εξέταση, στις συμπληρωματικές και απεικονιστικές εξετάσεις. Δεν είναι δύσκολο να αναγνωρισθεί ότι ένας ασθενής είναι σε κώμα. Η ανεύρεση της αιτίας που το έχει προκαλέσει είναι κάποτε δυσκολότερη.

Η αξιολόγηση του ασθενούς με βάση την κλίμακα Glasgow (Glasgow Coma Scale), επιτρέπει την τεκμηρίωση του επιπέδου των νευρολογικών λειτουργιών του ασθενούς και το βάθος του κώματος στο οποίο βρίσκεται. Η κλίμακα Glasgow βασίζεται στην εξέταση 15 σημείων που περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων το άνοιγμα των ματιών, την κινητική και προφορική αντίδραση του ασθενούς.

Οι αναλύσεις του αίματος μπορούν να δείξουν ανωμαλίες που σχετίζονται με την αιτία πρόκλησης του κώματος όπως αναιμία, υπεργλυκαιμία, υπογλυκαιμία, ηπατική ή νεφρική ανεπάρκεια, τοξίνες στο αίμα ή στα ούρα.

Οι απεικονιστικές εξετάσεις του εγκεφάλου όπως μαγνητική ή αξονική τομογραφία, βοηθούν στο να δείξουν εάν υπάρχει στον εγκέφαλο, αιμορραγία, οίδημα, ισχαιμία λόγω αποπληξίας, μόλυνση ή τραύμα.

Το ηλεκτροεγκεφαλογράφημα καταγράφει την ηλεκτρική δραστηριότητα του εγκεφάλου. Μπορεί να δείξει ότι υπάρχει επιληπτική δραστηριότητα ή σημεία καταπόνησης του εγκεφάλου. Η απουσία οποιασδήποτε εγκεφαλικής δραστηριότητας στο ηλεκτροεγκεφαλογράφημα δείχνει ότι ο ασθενής είναι εγκεφαλικά νεκρός.

Η οσφυονωτιαία παρακέντηση επιτρέπει τη συλλογή εγκεφαλονωτιαίου υγρού. Η εξέταση του υγρού αυτού βοηθά στη διάγνωση μηνιγγίτιδας, εγκεφαλίτιδας ή αιμορραγίας στο κεντρικό νευρικό σύστημα.     

Η θεραπεία για το κώμα πρέπει να αρχίζει το ταχύτερο δυνατό με στόχο τη μείωση και αποφυγή περαιτέρω βλάβης στον εγκέφαλο. Πρωταρχική μέριμνα είναι η διασφάλιση της αναπνευστικής λειτουργίας και η διατήρηση καλής κυκλοφορίας αίματος. Οι αναπνευστικές οδοί του ασθενούς πρέπει να διατηρούνται καθαρές και ανοικτές. Εάν είναι αναγκαίο ο ασθενής τοποθετείται σε αναπνευστήρα για συνεχή παροχή τεχνητής αναπνοής.

Ανάλογα με την αιτία που έχει προκαλέσει το κώμα, χορηγείται ειδική αντιμετώπιση. Στις περιπτώσεις τραύματος στην κεφαλή, εάν υπάρχει αιμορραγία στον εγκέφαλο, η θεραπεία στόχο έχει να τη σταματήσει και να αντιμετωπίσει το εγκεφαλικό οίδημα.

Σε περιπτώσεις που το κώμα οφείλεται σε φάρμακα ή δηλητηριώδεις ουσίες, εκτός από τα στηρικτικά μέτρα μπορεί να δοθούν και αντίδοτα ή άλλες ουσίες που βοηθούν κατά της καταστολής του εγκεφάλου.

Η υποστηρικτική θεραπεία περιλαμβάνει εκτός από την τοποθέτηση στον αναπνευστήρα του ασθενή όταν χρειάζεται, την πρόληψη και αντιμετώπιση πιθανών μολύνσεων (ιδιαίτερα πνευμονίας, σηψαιμίας), τη χορήγηση ικανοποιητικής διατροφής (συνήθως παρεντερική διατροφή) και πρόληψη πληγών που δημιουργούνται στο σώμα λόγω συνεχούς κατάκλισης.

Η πρόγνωση και η διάρκεια του κώματος εξαρτώνται από την αιτία πρόκλησης, την έκταση, την ανατομική θέση και τη σοβαρότητα των βλαβών που έχει υποστεί ο φλοιός, το στέλεχος και άλλες ζωτικές δομές του εγκεφάλου.

Το κώμα είναι μια άμεση απειλή για τη ζωή. Μπορεί να διαρκέσει για μερικές ώρες ή ακόμη πολλούς μήνες και περισσότερο. Επισημαίνεται ότι σπάνια διαρκεί για περισσότερο από 2 έως 4 εβδομάδες.

Μερικοί ασθενείς ανακάμπτουν από το κώμα χωρίς να έχουν συνέπειες. Άλλοι μετά την ανάκαμψη παρουσιάζουν μόνιμες σωματικές, διανοητικές και ψυχολογικές αναπηρίες. Δυστυχώς αρκετοί ασθενείς πεθαίνουν ενώ άλλοι καταλήγουν σε εξακολουθητική φυτική κατάσταση για χρόνια ή ακόμη για δεκαετίες.

Οι ασθενείς που ανακάμπτουν μετά από κώμα, εκτός από τακτική ιατρική παρακολούθηση, χρειάζονται θεραπεία αποκατάστασης.

Η οργανική, κινητική και ψυχολογική αποκατάσταση είναι σταδιακή, μπορεί να χρειάζεται φροντίδα είτε για μικρά χρονικά διαστήματα είτε σε άλλες περιπτώσεις για χρόνια.